روایتی ناشنیده از هجرت تاریخی امام‌رضا (ع) از مدینه به مرو | حضور حضرت دوست در خاک توس
نخستین حضور امام در سناباد، زیاد طولانی نبوده است. شاید در حد رفع خستگی، تهیه یک دیگ سنگی و انجام فرایض شرعی. آن حضرت بعد از این، سناباد را به مقصد سرخس ترک می‌کنند تا از آنجا به مرو، پایتخت مأمون عباسی، بروند.
مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ شیخ صدوق -که رضوان خداوند بر او باد- در باب ۳۹ کتاب «عیون اخبارالرضا (ع)» (باب خروج‌الرضا مِنَ النیسابورِ الی طوسِ وَ مِنهَا الی مَرْو) به نقل از اباصلت هروی می‌نویسد: «چون آن جناب (امام‌رضا (ع)) داخل قریه سناباد شد، به کوهی که از آن کوه، دیگ سنگی می‌تراشند، تکیه و عرض کرد: پروردگارا! این کوه را نافع کن و طعامی را که می‌ریزند در ظروفی که از این کوه تراشیده می‌شود، مبارک گردان! پس از آن امر کرد دیگ‌های سنگی از برای آن جناب از آن کوه تراشیدند و فرمود: آنچه من تناول می‌کنم، باید طبخ نشود، مگر در این دیگ‌های سنگی... پس از آن روز، مردم به آن کوه راه یافتند و ظروف سنگی از آن کوه تراشیدند و به برکت دعای آن بزرگوار، منفعت و برکت در آن کوه پدید آمد».
آن‌گاه اضافه می‌کند که امام وارد خانه حمیدبن‌قحطبه طایی (حاکم خراسان در سال‌های نخست خلافت عباسی که در زمان ورود امام‌رضا (ع) به منطقه سناباد و نوغان، سال‌ها از مرگ وی می‌گذشت) شد و درکنار قبر هارون، مکانی را مشخص کرد و فرمود: «این موضع، تربت من است و من در این موضع، مدفون می‌شوم و به‌زودی خداوند متعال این موضع را محل تردد شیعیان و اهل محبت من قرار می‌دهد». پس از آن روی مبارک خود را به قبله کرد و چند رکعت نماز گزارد و دعا‌هایی چند کرد و، چون فارغ شد، سر مبارک را به سجده گذاشت و سجده‌ای طولانی فرمود».
این گزارش، احتمالا قدیمی‌ترین گزارش دردسترس از ورود امام‌رضا (ع) به فضای فعلی شهر مشهد یا بهتر بگوییم روستای سناباد (هنگام سفر آن حضرت از مدینه به‌سوی مرو) است؛ رویدادی که در متون تاریخی و روایی، امروز را شروع آن می‌دانند؛ آغاز سفر امام‌رضا (ع) و خروج آن حضرت از شهر جدش، رسول‌خدا (ص) به‌سوی خراسان. احتمالا نخستین حضور امام در سناباد، زیاد طولانی نبوده است. شاید در حد رفع خستگی، تهیه یک دیگ سنگی و انجام فرایض شرعی. آن حضرت بعد از این، سناباد را به مقصد سرخس ترک می‌کنند تا از آنجا به مرو، پایتخت مأمون عباسی، بروند.
گزارش‌هایی که خیلی معتبر نیست
علاوه‌بر ماجرای کوهسنگی، در متون روایی معروف شیعه مانند «مناقب آل‌ابیطالب»، اثر ابن‌شهرآشوب ساروی، به برخی وقایع دیگر هنگام ورود امام به منطقه سناباد و نوغان نیز اشاره شده است که درباره وقوع آنها در محدوده سناباد یا حتی مشهد امروز اطمینان نداریم؛ مانند ماجرایی که به نقل از موسی‌بن‌سیار روایت شده است و براساس آن، امام‌رضا (ع) نزدیک بارو‌های توس و شاید نوغان، در مراسم تشییع یکی از ساکنان این منطقه شرکت کرده اند.
مجموعه این اطلاعات درباره نخستین بازدید امام‌رضا (ع) از سناباد، درواقع آنچه آن حضرت در گذر از جایگاه فعلی مشهد در سفر اول خود به‌چشم دیده اند را محدود و مختصر می‌کند، اما می‌توان با برخی شواهد تاریخی دیگر، فضای آن دوران را بازسازی و تصویر پیش‌روی ثامن‌الحجج (ع) را تصور کرد. پیش از ورود به این بحث جذاب تاریخی، باید مختصری درباره پیشینه این منطقه، قبل از نخستین دیدار امام‌رضا (ع) صحبت کنیم.
نوغان و سناباد؛ ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی
تاریخ نوغان و سناباد به دوره پیش از اسلام بازمی‌گردد. نوغان یکی از شهر‌های بزرگ ولایت توس محسوب می‌شد و سناباد، روستایی خوش‌آب‌وهوا در مجاورت این شهر بزرگ بود. ولایت توس، به غیر از نوغان و سناباد، شهرها و روستا‌های پرجمعیت دیگری نیز داشت؛ مکان‌هایی مانند تابران، تروغ‌بذ (طرقبه)، تروغ (طرق)، تیل‌گرد (تلگرد)، شاهان‌دژ (شاندیز)، رادکان و....
بزرگی شهر، نشان‌دهنده کثرت جمعیت و کثرت جمعیت، دلیلی بر کافی بودن زیرساخت‌های حیاتی، مانند آب و زمین‌های حاصلخیز است. هنگامی که توس در دوره خلیفه سوم، به دست مسلمانان گشوده شد، این مکان چنان از نظر ظرفیت مطلوب زندگی، جایگاه مناسبی داشت که گروهی از اعراب قبیله «طی» (قبیله حاتم طایی) در آن سکنا گزیدند و به‌تدریج با مردم بومی منطقه درآمیختند و اسلام به‌آرامی و با صلح درمیان اهالی توس، به‌ویژه شهر نوغان و آبادی سرسبز سناباد، پذیرفته و دین قاطبه اهالی منطقه شد.
در نوغان، پیش از سفر امام‌رضا (ع) و حتی قبل از ورود اسلام به ایران، بازار مصنوعات سنگی رواج داشت؛ روایت مربوط به کوهسنگی نشان می‌دهد که نوغانی‌ها از قدیم در این زمینه فعال بوده‌اند. ابوعبدا... محمدبن‌احمد مقدسی در «احسن‌التقاسیم»، درباره نوغان می‌نویسد: «از طابران کمتر است، بازارها بر گرد جامعند. در تراشیدن دیگ سنگى ماهرند».
مسعربن‌مهلْهل، مشهور به «ابودلف»، جهانگرد عرب که در سده چهار هجری به ایران سفر کرد و بیش از یک دهه از عمر خود را در این سرزمین گذراند، روایتی متفاوت درباره نوغان و سناباد دارد. او می‌نویسد: «در آنجا آثار باشکوه اسلامی است. اقامتگاه حمیدبن‌قحطبه در آن واقع است و حدود یک میل مربع مساحت دارد و نیز، در یکی از باغ‌های آن، آرامگاه علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) و قبر هارون‌الرشید قرار دارد».
هرچند محققانی مانند مهدی سیدی، ادعا‌های ابودلف را چندان قابل اعتنا نمی‌دانند، شماری از ادبا، جغرافی‌دانان و مورخان قدیم، مانند ثعالبی در «یتیمه‌الدهر»، قزوینی در «آثارالبلاد» و یاقوت حموی در «معجم‌البلدان»، به کار‌های ابودلف اشاره و از وی به‌نیکی یاد کرده‌اند. گزارش او حتی اگر آن را تا حد زیادی منطبق با واقعیت ندانیم، نشان می‌دهد که حدود جغرافیایی مشهد امروز و روستای سناباد قدیم، در زمان نخستین دیدار امام‌رضا (ع)، منطقه‌ای سرسبز و دارای باغ‌های متعدد بوده است. با وجود اینکه طبق گزارش مقدسی، نوغان در قرن چهارم با مشکل آب روبه‌رو بوده است، می‌توان آن را تاحدودی به حساب خشک‌سالی و تغییر اقلیم گذاشت.
احتمالا امام‌رضا (ع) درپی عبور از کنار کوهسنگی و حرکت به‌سوی سناباد، هنگام ورود به این قریه، ابتدا باغ‌های سرسبز و زمین‌های زراعی حاصلخیز آن را مشاهده فرموده‌اند. می‌دانیم که در فضای بین کوهسنگی و سناباد، حتی در ادوار بعد، مزارع بسیار بزرگی مانند «زرگران» و «الندشت» وجود داشته است؛ مزارعی که بی‌تردید، برای آبیاری خود از فناوری ایرانی «قنات» استفاده می‌کردند.
خود سناباد، قنات مشهوری داشته است که طبق برخی روایات نه‌چندان معتبر، امام (ع) در آن غسل فرموده اند. یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» به آبادانی منطقه توس و اطراف آن اشاره می‌کند و می‌نویسد: «طوس شهرى است در خراسان، مشتمل بر دو بخش که به یکى از آنها طابران و به دیگرى نوقان گفته مى‌شود. این دو شهر، بیش از هزار روستا دارد».
وجود هزار روستا هرچند مبالغه‌آمیز به نظر می‌رسد، تاحدی گزارش ابودلف را پذیرفتنی می‌کند.
چشم‌انداز شهری پیش‌روی امام‌رضا (ع)
قدر مسلم آن است که در فواصل میان شهرها، شهرک‌ها و روستا‌های این منطقه، جمعیت‌های پراکنده در مزارع ساکن بودند که به دو زبان فارسی و عربی صحبت می‌کردند. سناباد و نوغانی که ثامن‌الائمه (ع) از آن دیدار فرمودند، بازار‌های غنی و گسترده داشته است. گفتیم که در این بازارها، محصولات تولیدی منطقه، مانند دیگ‌های سنگی به فروش می‌رفته است، اما اینکه آیا امام‌رضا (ع) از این بازارها عبور کرده‌اند، معلوم نیست؛ زیرا مأمون به رجاءبن‌ضحاک دستور داده بود حضرت را از مسیر‌های کم‌جمعیت یا بدون جمعیت شیعی بگذراند و شاید در نزدیکی توس نیز، این دستورالعمل ازسوی رجا به اجرا درآمده باشد.
با این حال، ازآنجاکه در آن زمان، جمعیت شیعیان در ناحیه سناباد و نوغان، اصلا درخورتوجه نبود و شاید بیشتر اهالی ایرانی این ناحیه، شناختی از ثامن‌الحجج نداشتند، می‌توان ورود امام (ع) را به سناباد و حتی نوغان، محتمل و ممکن دانست. نویسنده ناشناس کتاب ارزشمند «حدودالعالم» که آن را تقریبا هزارسال قبل و کمتر از دویست سال بعد از شهادت امام‌رضا (ع) به رشته تحریر درآورده است، درباره ظرفیت‌های اقتصادی نوغان و سناباد، گزارش مختصری می‌دهد و می‌نویسد: «این ناحیه از چهار طرف بین کوه‌هاى داراى معادن فیروزه، سرب، مس و نقره واقع شده است. ازجمله صنایع این ناحیه، ظروف سنگى است که از کوه‌هاى اطراف آن ساخته مى‌شود. شهر نوقان به‌خاطر وجود مرقد امام على‌بن‌موسى‌الرضا (ع)، مورد توجه بسیارى از مردم است که براى زیارت به آن مکان مى‌آیند».
وجود معادن مهم فلزی و کانی‌های قیمتی در اطراف نوغان، اسباب رونق بازار‌های این منطقه را فراهم می‌کرد و باعث حضور جمعیت گسترده‌ای در آن می‌شد که بعدها، درپی شهادت امام‌رضا (ع) و دفن پیکر مطهر آن حضرت در یکی از باغ‌های منطقه سناباد، رونقی مضاعف و شهرتی جهانی پیدا می‌کند. جمع‌بندی اطلاعاتی که در این نوشتار مختصر بازگو شد، می‌تواند چشم‌اندازی را که امام‌هشتم (ع) در نخستین دیدار از سناباد با آن روبه‌رو شده‌اند، بیشتر و بهتر برای مخاطب امروزی نمایان کند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
